काठमाडौं।वर्षायामको सुरुवातसँगै कञ्चनपुरका थारू समुदायका भान्सामा विशेष स्थान ओगट्ने फुटकी च्याउको तरकारी अब स्वादभन्दा पनि सम्झनामा मात्र सीमित बन्न थालेको छ।

सालका वन क्षेत्रमा डढेलो लागेको वर्ष फुटकी प्रशस्तै पाइन्थ्यो। तर, अहिले भने पाउनै मुस्किल भइसकेको छ। 
‘वर्षात सुरु भएपछि महिला र बालबालिकाको हुल वनतिर लाग्थ्यो, एकैचोटि धेरै संकलन गर्थे,’ स्थानीय हवलदार चौधरीले भन्नुभयो, ‘अहिले त्यो दृश्य विरलै देख्न पाइन्छ।’ 

वन क्षेत्रमा प्रवेशमा कडाइ, जलवायु परिवर्तन र मानवीय चापका कारण फुटकी लोपोन्मुख बन्दै गएको उहाँको भनाइ छ। सामुदायिक वनमा अनुमतिबाट मात्रै र निकुञ्ज क्षेत्रमा प्रवेश निषेध हुँदा लुकीचोरी जानेले समेत फुटकी च्याउ भेटिन छाडेको बताउने गरेका छन्।

स्थानीय भाषामा ‘पटपुरा’ भनिने फुटकीलाई थारू समुदायले अनेकौं परिकारमा प्रयोग गर्छन्। जसमा झोलयुक्त तरकारी, अचार, सेकुवा, भुटुवा, सुकुटी, पकुवा हुने गर्दछ। गहुँ वा चामलको पिठोमा मिसाएर फुटकी पकाइने परिकारलाई थारू समुदायले कपुवा भन्ने गर्दछन्।

थारू समुदायमा कुन च्याउ खान योग्य छ, भन्ने ज्ञान पुस्तौंदेखि पुस्तान्तरण हुँदै आएको छ। यही ज्ञानले उनीहरूलाई वनस्पति स्रोतको सुरक्षित र सन्तुलित प्रयोगमा दक्ष बनाएको हवलदार बताउनुहुन्छ । बजारमा फुटकीको अभाव हुँदा अहिले यसको मूल्य प्रतिकिलो चार सयदेखि एक हजार तीन सयसम्म पुगेको बन्धुराम चौधरीले बताउनुभयो ।

‘प्रकृति पूजक थारू समुदायले जंगलमा पाइने च्याउ, जडीबुटीलगायतका वस्तुहरूलाई परम्परागत रूपमा भान्सामा स्थान दिएका छन्,’ उहाँले भन्नुभयो, ‘तर अहिले वन क्षेत्रमा यी स्रोतहरू घट्दो छ।’

थारू समुदायका अगुवा परदेशी चौधरीका अनुसार फुटकी ‘फंगस’ वर्गको च्याउ हो। वर्षातको बेला अनुकूल वातावरणमा उम्रिने फुटकीमा प्रोटिन प्रचुर मात्रामा पाइन्छ।  पचाउन सजिलो भएकाले स्वास्थ्यका लागि पनि उपयोगी मानिन्छ।

थारू समुदायमा ‘जलेवा’ र ‘भोटैल’ गरी दुई प्रकारका फुटकी चिनिन्छन्। जलेवा सेतो रङको हुन्छ भने भोटैल कालो वा खैरो हुन्छ। बुढापाकाका अनुसार मयुरले पनि फुटकीको गुदी भाग विशेष रूपमा रुचाउने गर्छ।

‘फुटकी च्याउ केवल एक मौसमी परिकार मात्र नभई थारू समुदायको संस्कृतिसँग गाँसिएको जीवनशैलीको अभिन्न अंशका रुपमा रहेको छ,’ थारू अगुवा रेवन चौधरीले भन्नुभयो, ‘जुन अहिले लोपोन्मुख अवस्थामा छ, यसको संरक्षण आवश्यक छ। रासस ।