काठमाडौं | मानव मस्तिष्कको जटिलता र क्षमताबारे हामी सबै परिचित छौं। सोच्ने, सिक्ने, सम्झने र विभिन्न कार्यहरू गर्न सक्षम यो जैविक कम्प्युटरले हामीलाई संसारका थुप्रै चुनौतीहरू सामना गर्न योग्य बनाएको छ। हाम्रो मस्तिष्कमा करिब १०० अर्बभन्दा बढी न्युरोन हुन्छन्, जसले एकअर्कासँग जटिल नेटवर्क बनाएर विचार, भावना र व्यवहारलाई नियन्त्रण गर्छन्।

तर, के तपाईंले कहिल्यै सोच्नुभएको छ – यदि कम्प्युटरले पनि हाम्रो मस्तिष्कझैं काम गर्न सके भने? यही सम्भावनालाई यथार्थ बनाउन वैज्ञानिकहरूले नयाँ प्रविधिको विकास गरिरहेका छन्, जसलाई "न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर" भनिन्छ।

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर भनेको के हो?

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर एक विशेष प्रकारको कम्प्युटर हो, जुन मानव मस्तिष्कको न्युरोन जस्तै संरचनामा आधारित हुन्छ। यस कम्प्युटरमा पनि साना–साना युनिटहरू हुन्छन्, जसलाई "आर्टिफिसियल न्युरोन" भनिन्छ। यी न्युरोनहरू आपसमा जडान भएर सँगै काम गर्छन्, जसरी हाम्रो मस्तिष्कका न्युरोनहरू एक–अर्कासँग जोडिएका हुन्छन्।

वैज्ञानिकहरूको उद्देश्य यस्तो कम्प्युटर बनाउनु हो, जसले मस्तिष्कको जस्तै तीव्रता, कार्यक्षमता र सिकाइ क्षमताको नक्कल गर्न सकोस्। यसले मानवस्तरको सोचाइ र निर्णय क्षमतामा आधारित कम्प्युटिङ प्रणालीको निर्माणको ढोका खोलिदिएको छ।

परम्परागत कम्प्युटर र न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरबीचको भिन्नता

धेरै वर्षदेखि प्रयोगमा रहेका परम्परागत कम्प्युटरहरू एक पटकमा एउटा मात्र काम गर्न सक्षम हुन्छन्। यी कम्प्युटरहरू क्याल्कुलेटरको सिद्धान्तमा आधारित छन्, जसले निर्देशनहरूलाई चरणबद्ध रूपमा पालना गर्छ। यस्ता कम्प्युटरले अंकगणितीय कार्यहरू चाँडो गर्न सक्छन्, तर तस्बिर पहिचान गर्ने, भाषा बुझ्ने र मानिससँग अन्तरक्रिया गर्न भने सीमित छन्।

तर, न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरहरू एकै साथ धेरै काम गर्न सक्षम हुन्छन्। मस्तिष्कले जस्तै, यी कम्प्युटरहरूले ढाँचाहरू (patterns) चिन्न र सिक्न सक्छन्। तस्बिरहरू चिन्न, आवाज बुझ्न, भाषाहरूको अनुवाद गर्न र जटिल समस्या समाधान गर्न यी अत्यन्त कुशल हुन्छन्।

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर कसरी काम गर्छ?

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरले काम गर्नको लागि हाम्रो मस्तिष्ककै शैली अपनाउँछ। मानौं, तपाईंले एउटा बिरालोको तस्बिर देख्नुभयो। तपाईंको मस्तिष्कले त्यो तस्बिरलाई साना भागहरूमा टुक्र्याउँछ – जस्तै आँखा, कान, पुच्छर आदि। त्यसपछि यी भागहरूको तुलना पहिले देखिएका बिरालोका तस्बिरहरूसँग गर्छ।

यस्तै विधि न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरमा पनि प्रयोग गरिन्छ। कम्प्युटरमा तस्बिर इनपुट गरिन्छ। कम्प्युटरका आर्टिफिसियल न्युरोनहरूले तस्बिरलाई भागहरूमा टुक्र्याउँछन्। ती न्युरोनहरू सक्रिय भएर आफूलाई जडान गर्ने अन्य न्युरोनहरूसँग सूचना आदानप्रदान गर्छन्। लगातार प्रयोग हुँदा ती जडानहरू (सिनेप्स) अझ बलियो हुन्छन्, जसले गर्दा कम्प्युटरले भविष्यमा सजिलै ती ढाँचाहरू चिन्न सक्छ।

किन बनाइँदैछ न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर?

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर बनाउनुको प्रमुख उद्देश्य कम्प्युटरलाई अझ बढी 'मानवजस्तो सोच्ने' बनाउनु हो। परम्परागत कम्प्युटरले गम्भीर गणनाहरू गर्न सक्दछ, तर मानवीय बुद्धिमत्ता (जस्तै तस्बिर चिन्न, भावना बुझ्न) लाई नक्कल गर्न सक्दैन।

यसले हाम्रो दैनिक जीवनका धेरै क्षेत्रमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्छ। उदाहरणका लागि:

• सेल्फ–ड्राइभिङ कार: ड्राइभरबिनाको गाडीले बाटोको संकेत, मानिस र अन्य गाडीहरूलाई चिन्न सक्छ।
• स्वास्थ्य सेवा: न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरले एमआरआई र सिटी स्क्यानको विश्लेषण गरेर डाक्टरलाई रोग पत्ता लगाउन सहयोग गर्न सक्छ।
• शिक्षा: यो कम्प्युटर अनलाइन सिकाइका लागि शिक्षकको भूमिकामा आउन सक्छ।
• सुरक्षा: क्यामेराले अनुहार पहिचान गर्न र असामान्य गतिविधिहरू पत्ता लगाउन सक्षम हुनेछ।

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर कति प्रकारका छन्?

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरहरू विभिन्न प्रकारका हुन्छन्, तर सामान्यत: तीन प्रमुख प्रकारका छन्:

1. स्पाइक–आधारित न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर – यो मस्तिष्कको न्युरोनको सक्रियता (स्पाइक) जस्तै काम गर्छ।
2. रेट–आधारित न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर – यसले समयको एकाइमा भएको न्युरोनको सक्रियतालाई ट्र्याक गर्छ।
3. हाइब्रिड न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर – यो स्पाइक र रेट–आधारित प्रणालीको संयोजन हो।

कसले बनाउँदैछ न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर?

विकसित देशका ठूला कम्पनीहरू यो प्रविधिको विकासमा ठूलो लगानी गरिरहेका छन्। आईबीएम, इन्टेल, गुगल र माइक्रोसफ्ट जस्ता ठूला कम्पनीहरूले न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरलाई विकास गरिरहेका छन्।

आईबीएमको 'ट्रु नर्थ' र इन्टेलको 'लोही' दुई प्रसिद्ध न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरका उदाहरण हुन्। यी कम्प्युटरहरू धेरै जसो अनुसन्धान प्रयोगशालामा प्रयोग गरिन्छन्।

भविष्यको सम्भावना

अहिले न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर प्रारम्भिक चरणमा छन्। यी कम्प्युटरको प्रयोग अझै सीमित भए पनि, भविष्यमा तिनीहरूले दैनिक जीवनका धेरै क्षेत्रमा क्रान्ति ल्याउने सम्भावना छ।

केही मुख्य सम्भावित क्षेत्रहरू:

• रोबोटिक्स: रोबोटलाई मानिससँग अन्तरक्रिया गर्न र तिनका भावना बुझ्न सक्षम बनाउन सकिन्छ।
• स्वास्थ्य सेवा: रोग पत्ता लगाउन र उपचार विधि सिफारिस गर्न प्रयोग गर्न सकिन्छ।
• वित्तीय सेवा: स्टक बजारको विश्लेषण गरेर आर्थिक पूर्वानुमान गर्न सकिन्छ।
• सुरक्षा र निगरानी: अनुहार पहिचान प्रणाली र सुरक्षा क्यामेरा प्रणालीलाई सुधार गर्न सकिन्छ।

न्युरोमोर्फिक कम्प्युटरले भविष्यको कम्प्युटिङ प्रणालीमा क्रान्ति ल्याउने छ। यसको प्रभाव कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI), रोबोटिक्स, स्वास्थ्य, सुरक्षा र शिक्षा क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण हुनेछ। यद्यपि, यो प्रविधि अझै प्रारम्भिक चरणमा छ, त्यसैले यसलाई व्यावसायिक रूपमा प्रयोग गर्न केही समय लाग्न सक्छ।

तर, यो कुरामा कुनै शंका छैन कि जब न्युरोमोर्फिक कम्प्युटर पूर्ण रूपमा परिपक्व हुनेछ, त्यसले हाम्रो जीवनको हरेक पक्षलाई बदल्नेछ। यो मस्तिष्कजस्तै सोच्न, बुझ्न र सिक्न सक्षम प्रविधि हो, जसले मानव–कम्प्युटर अन्तर्क्रियाको नयाँ युगको सुरुवात गर्नेछ।